شـب زایـش خـورشــیـد

ایرانیان و حتی برخی ملل دیگر از صدها سال قبل تا کنون شب یلدا را جشن می‌‌گیرند. در واقع‌، یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است؛ مردم روزگاران دور و گذشته، که اساس زندگی آنها را کشاورزی تشکیل می‌داد و در طول سال به دگرگون شدن فصل‌‌ها  و تغییرات  طبیعت عادت  کرده بودند ، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.آنان متوجه شده بودند که در بعضی از روزها  و فصول‌، طول روز بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن ایام، بیشتر می‌‌توانستند  از روشنی و نور خورشید  استفاده کنند و برای آنها این اعتقاد پدید آمد که نور، روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند.

مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند؛ از همین رو آن را شب زایش خورشید نامیدند. در واقع‌، ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (دی در دین زرتشتی به معنی دادار و آفریننده) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.

در گذشته، آیین‌هایی در این زمان  برگزار می‌کردند که یکی از آنها جشنی شبانه بوده که مردم در آن تا بامداد بیدار می‌‌ماندند تا به تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بنشینند. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به عنوان نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بود و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت در نظر می‌‌گرفتند که مانند  انار، هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند. این جشن‌، همانا جشن شب یلدا است که تا به امروز نیز ادامه یافته است. در زمان ابوریحان بیرونی نیز  به دی ماه، «خور ماه» (خورشید ماه) نیز می‌گفتند که نخستین روز آن خرم روز نام داشته است. خورماه  ماهی بوده که آیین‌های بسیاری در آن برگزار می‌شد. از آن جا که خرم روز، نخستین روز دی ماه، بلندترین شب سال را پشت سر دارد پیوند آن با خورشید معنای عمیقی پیدا می‌‌کند. از پس بلندترین شب سال که یلدا نامیده می‌شود خورشید از نو زاده می‌شود و طبیعت دوباره آهنگ زندگی ساز می‌کند و خرمی‌‌جهان را فرا می‌گیرد.

روزصلح در ایران باستان
خور روز  یعنی همان یکم دی ماه در ایران باستان‌،  روز برابری انسان‌‌ها شناخته می‌‌شد. در این روز همه مردم‌، حتی بزرگان باید لباس ساده می‌‌پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می‌‌گرفت، نه تحت امر. در این روز جنگ کردن و خونریزی، حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود. این موضوع را دشمنان ایرانیان هم می‌‌دانستند و در جبهه‌‌ها رعایت می‌‌کردند و خونریزی موقتاً قطع می‌‌شد و بسیار دیده شده که همین قطع موقت جنگ، به صلح طولانی و صفا انجامیده بود.

شب یلدا درزمان ما

می‌‌توان گفت که آداب شب یلدا در طول زمان چندان تغییری نکرده است. در گذشته هم  ایرانیان در این شب، باقیمانده میوه‌‌هایی را که انبار کرده بودند  و همین‌طور خشکبار و تنقلات می‌‌خوردند و دور هم‌، گرد هیزم افروخته و بخاری روشن می‌‌نشستند تا سپیده‌دم‌، بشارت شکستن تاریکی و ظلمت‌، و آمدن روشنایی و گرمی‌‌ را بدهد، زیرا که به زعم آنان در این شب، تاریکی و سیاهی در اوج خود است. جشن یلدا در ایران امروز نیز,  با گرد هم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎شود. آیین شب یلدا یا شب‌چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار، شیرینی و میوه‌های گوناگون است که گفته می‌‌شود جنبه نمادی دارند و نشانه یبرکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌‌‌هستند. در این شب، حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند که البته بیشتر جنبه تفریحی دارد.

گرد آمدن اعضای خانواده

یکی از مهمترین رسم‌‌های شب یلدا، عبارت است از  جمع شدن اعضای خانواده‌‌ در منزل بزرگترین افراد فامیل‌، یعنی منزل مادربزرگ و پدربزرگ. در زمان ما با شروع مدارس، معمولا دید و بازدیدهای خانوادگی کمتر می‌‌شود و سرد شدن هوا هم  موجب می‌‌شود که تمایل افراد به بیرون رفتن از خانه‌‌ها کمتر شود. شب یلدا باعث می‌‌شود خانواده‌‌ها یک بار دیگر دور هم جمع شوند‌، همدیگر را ببینند‌، با هم گفتگو و درددل کنند و اگر بتوانند در حل مسائل به همدیگر کمک کنند. همچنین با حضور در منزل بزرگترها و احترامی‌‌که به آنها  می‌‌گذارند در واقع به آنها می‌‌گویند که برایشان عزیز و گرامی‌‌اند. جا دارد هر یک از خانواده‌‌هایی که می‌‌خواهند در منزل مادربزرگ و پدر بزرگ جمع شوند از قبل با همدیگر قرار بگذارند و تهیه برخی از خوراکی‌‌های شب یلدا را بر عهده بگیرند تا هزینه زیاد به کسی تحمیل نشود. یک خانواده می‌‌تواند هندوانه یا انار بیاورد و خانواده دیگر می‌‌تواند آجیل تهیه کند. پرخوری و خوردن مواد غذایی زیاد در شب یلدا متاسفانه منجر به دل درد بچه‌‌ها می‌‌شود بنابراین مادر‌‌های خانواده باید مراقب باشند که کودکان پرخوری نکنند و بیشتر از دید و بازدید و بازی‌‌ها و تفریحات شب یلدا بهره ببرند.

فرصتی برای با هم بودن

شب یلدا فرصت خوبی برای با هم بودن است. با هم بودن تنها به معنای حضور در یک مکان نیست. بلکه در با هم بودن نیاز است یکدیگر را واقعا ببینیم و  مشاهده کنیم‌، پای صحبت همدیگر بنشینیم  و با هم همدلی کنیم و درک متقابل داشته باشیم. بنابراین بهتر است در این شب تمرکز خود را بر تماشای تلویزیون و خوردن خوراکی‌‌ها قرار نداده و کمی‌‌هم با هم باشیم و در کنار هم وقت بگذرانیم.

حافظ خوانی در بلندترین شب سال

به نظر من یکی از جالب ترین رسوم شب یلدا خواندن دیوان حافظ است. البته منظورم صرفا فال گرفتن با دیوان حافظ نیست‌، بلکه بیشتر بازخوانی و درک اشعار حافظ مد نظر است. خصوصا برای کودکان و نوجوانان‌، این رسم می‌‌تواند یادآور فرهنگ و ادب ایرانی باشد. متاسفانه تعداد افرادی که نمی‌‌توانند از روی دیوان اشعار حافظ و حتی شعرای دیگر بخوانند کم نیست. خواندن حافظ در جمع به قرائت و فهم بیشتر اشعار زیبای حافظ در بین خانواده‌‌ها و خصوصا کم سن و سال‌ها کمک می‌‌کند و در آینده خاطرات شیرینی را برای آنها رقم می‌‌زند.

شب یلدا‌، فرصتی برای دوستی و محبت

به نظر من یکی از برکت‌‌های شب یلدا این است که افرادی که در قهر یا دلخوری از همدیگر قرار دارند می‌‌توانند در این شب‌، در کنار هم حضور پیدا کنند‌، کدورت را کنار بگذارند و با هم آشتی کرده و صمیمیت خود را تجدید کنند. خصوصا این که آنها در منزل شخص ثالثی همدیگر را می‌‌بینند و آشتی کردن ساده تر می‌‌شود. جا دارد افراد خانواده‌‌ها این فرصت‌‌ها را در نظر داشته باشند و زمینه را برای آشتی اطرافیان در این شب فراهم کنند و دل‌‌ها را به هم نزدیک تر کرده و خصومت‌‌ها را پاک کنند. باشد تا خورشید محبت و بخشش نیز در خانواده‌‌ها  دوباره طلوع کند. پیشاپیش یلدایتان مبارک.

رکسانا خوشابی کارشناس ارشد مشاوره

زیبــاشو دات کام