بوی عیدی بوی نو
آخرین سه شنبه آخر سال را شب چهارشنبه سوری گویند. شبی که با سنت های ویژه خود همراه می باشد آجیل شب چهارشنبه سوری، به دلیل یمن و شگونی که در این شب با خود به همراه می آورد، زینت بخش خانه ها شده و معمولا از هفت نوع خوردنی و میوه خشک شامل: کشمش، نخودچی، توت، انجیر، خرما زرد، قیسی و باسلوق تشکیل می گردد.
فلسفه وجود هفت نوع آن در گذشته این بوده که اولا عدد هفت آن از تعداد کواکب هفت گانه منشاء می گیرد به این معنی که در باطن امر، هر یک آنها نثار یکی از کواکب می گردید که با آن وسیله خوشنودی خانواده فراهم می شد و کارهای اهل خانه و خورنده آن را تا آخر سال رونق می بخشید. ثانیا اندام هفت گانه بدن مانند: مغز، قلب، کلیه، کبد، معده، امعاء و مثانه را تقویت می نماید و توانایی و سلا متی بدن را به همراه خواهد داشت. به عنوان مثال کشمش برای تقویت قوای ذهنی، نخودچی برای کلیه، توت برای تقویت و سلا مت قلب، خرما مقوی معده، انجیر جهت کلیه، قیسی نافع امعاء و باسلوق برای سلا مت مثانه ۱ بوده است.
شب عید (شب عرفه)
یک شب به شب تحویل سال مانده را شب عرفه می گویند. در این شب، در اکثر خانه های ایرانی بوی سبزی پلو با کوکوسبزی، سیر تازه و ماهی به مشام می رسد. در قدیم، خیرین، برنج، روغن، ماهی و تخم مرغ را تهیه و به مستمندان می دادند تا آنان نیز از شب عرفه بهره مند شوند.
در گذشته چون امکان تهیه ماهی، حفظ و نگهداری آن به جهت مشکلا ت حمل و نقل و نبود امکانات امروزی در اکثر شهرهای کشور نبود، ماهی را در محل صید در آب نمک غلیظ می خواباندند، دود داده، خشک و نمک سود می کردند (ماهی دودی) و به این ترتیب ماهی شب عید خود را فراهم می کردند.
دلیل خوردن سبزی پلو هم در شب عید این بود که عقیده داشتند خوردن آن در چنین شبی، دل را زنده و بدن را رطوبت مفید می بخشد. روح تازه به تن دمیده و نشاط و تازگی را به همراه می آورد.
شب سال نو (رشته پلو)
شب سال نو یعنی شب بعد از تحویل سال، شب خوردن رشته پلو بود. عقیده بر این بود که با خوردن رشته پلو سر رشته کارها به دست می آید. به خصوص اگر خرما هم لا به لا ی آن گذارده و کشمش پلویی سرخ کرده ای زینت بخش روی آن باشد که ضعف و سستی برنج را از تنشان تا آخر سال دور می کند. به عبارتی خوردن رشته پلو، رشته کار و بخت و زندگی را به دستشان می داد. به عنوان مثال اگر مرد و سرپرست خانواده، رشته کسب و کارش از دست رفته بود، اولین بشقاب این پلو سهم او بود. اگر دختری ازدواج نکرده بود، زیر دیگ اجاق را او روشن کرده و موقع کشیدن غذا، در دیگ را او برمی داشت. اگر فردی فقیر و بی پول بود از رشته خشک شده در کیسه پولش می انداخت و اگر برای مهر و محبت و عقد دوستی می خورد، مهر و محبت همیشگی ایجاد می شد.
هفت سین
یکی از آداب نوروزی چیدن سفره هفت سین است که برای ساعت تحویل آماده می شود و در گذشته همانند امروزه به آن اهمیت زیادی می دادند و عقیده بر این بود که نچیدن آن، خرابی روزگارو نگونساری کار و بار را به همراه می اورد. و بدین صورت انجام می گرفت که دو تا سه ساعت جلوتر، سفره ای از جنس چلوار یا هر نوع پارچه سفید و تمیز را گسترده و هفت نوع خوردنی از جمله: سیر، سرکه، سماق، سمنو، سبزی، سنجد و سیب در آن قرار می دادند. اما هفت سین واقعی را سنتی ها و دولتمردان می گستراندند و عبارت بود از سفره ای بسیار زیبا از گرانبهاترین پارچه ها مانند: ترمه، متقال و قلمکار و در بالا ترین نقطه اتاق یا تالا ر با اشیاء زیر مزین می ساختند:
قرآن باز کرده که در لا به لا یش سکه های طلا و نقره برای دشت اول سال گذاشته بودند و آن را وسط سفره می گذاشتند. کاسه ای آب و شیشه ای گلا ب، در دو طرف قرآن و بشقابی آرد و ظرفی حاوی نان بریده در دو سمت دیگرش قرار می دادند. چهار لا له یا شمعدان یا چراغ یک شکل روشن کرده چهارگوشه سفره قرار می دادند. در حقیقت اینها اساس اصلی سفره که رحمت، روشنایی، خیر و برکت را به همراه می آورد، بود و به جزء اینها اشیاء زیر، هفت سین را کامل کرده و به آن رونق می بخشید: ابتدا مواد اصلی هفت سین که بشقابی سیر خشک، تنگی سرکه، بشقابی سماق، کاسه ای سمنو، بشقاب یا کوزه ای سبزی سبز کرده، نعلبکی سنجد، ظرفی سیب سرخ و بشقاب هایی از آب، شیر، آرد و نان بود را قرار می دادند. کاسه ای پر آب که در آن تخم مرغ نپخته برای مشخص شدن لحظه تحویل سال۲ انداخته بودند، گذاشته، همچنین تنگ یا کاسه ای آب که چند ماهی قرمز در آن انداخته بودند به این خاطر که جانداری در سر سفره شان جنب و جوش کند، بشقاب اسفند که رفع قضا و بلا نماید، بشقاب تخم مرغ رنگ کرده که رزق و روزی را زیاد نماید، بشقاب رشته پلو، بشقاب پنیر که مایه کار بوده و یک کاسه ماست و یک بشقاب خرما و در صورتی که تحویل سال در بعدازظهر و شب بود، کاسه آش رشته که طبق رسوم در آن روز پخته بودند تا نقصانی در سر رشته به دست آمدن کارها ایجاد نشود. بشقابی نقل و نبات که شیرین کام باشند و گلدان گل سنبل که بعضی به جای سیب می گذاشتند و سینی نمک کوبیده که برکت بیاورد و به تعداد افراد خانواده در آن شمع گچی می افروختند. کاسه آبی که در آن نارنج انداخته بودند با تعبیر (نا رنج) یعنی بدون رنج و این برداشت که تا سال آینده از هر رنج و بلا به دور خواهند ماند و دیگر، دسته ای سنبله ی خشک گندم به جهت رزق و روزی و معیشت نیکو و در آخر، آینه و شمعدان که سفره را تکمیل کرده و با بهترین لباس های خود که عمدتا نو بود دور سفره نشسته و منتظر تحویل سال و ورود عمو نوروز می شدند.
خواص خوراکی های هفت سین
بعد از روبوسی ها و مبارک بادگویی های تحویل سال، نظرات درباره تحویل سال که در آن می توان طبیعت مزاج۳ را تغییر داد به این صورت بود که: اگر کسی طبیعت گرم داشت و جوش می زد از شیر یا ماست سفره هفت سین جهت رفع گرمی مزاج به او می دادند و برعکس اگر کسی طبیعت سرد داشت، از خرما، کشمش و توت آجیل شب چهارشنبه سوری که در سر سفره هفت سین بود استفاده می کرد یا اگر یبوست داشت از آب کاسه ماهی چند جرعه می نوشید یا به جهت درمان پا درد و استخوان درد از سیر سفره استفاده می کرد یا به جهت چاقی و اضافه وزن از سمنوی سفره و از بادام پوست دار داخل سمنو برای برکت مال استفاده می کردند.
آداب پذیرایی عید نوروز در تهران قدیم
وسایل پذیرایی عبارت بود از: خوردنی های مختلف شامل شیرینی های خانگی و بازاری از جمله نان برنجی (خمیر آرد برنج، روغن، گلا ب، شکر که گرد گرد در دیس فر پخته و روی آن سیاه دانه می پاشیدند)، نان ولا یتی (نان کوچک از آرد گندم، برنج، روغن و شکر که روی آن را زرده تخم مرغ، زعفران، عسل یا مایه قند می مالیدند) نان کلوچه، نقل و آبنبات (آبنبات های نرمی که به رنگ ها و شکل های مختلف به اندازه سکه یک ریالی تهیه و در شکر می غلتاندند)، مسقطی و راحت الحلقوم (نوعی شیرینی که از نشاسته و شکر تهیه شده ولی مسقطی سفت تر می باشد)، نان بادامی (شامل بادام رنده شده، شکر، آرد و روغن) و نان نخودچی. که ابتدا نقل و نبات تعارف می کردند و بعد از آن با آجیل و شیرینی های درختی مانند کشمش سبز، توت، انجیر خشک، پسته، فندق، بادام و تخم کدو به اسم چهار مغز و نخودچی; و برای بچه ها نیز تخم مرغ های رنگ کرده ای در شیرینی خوری های بلور لب کنگره ای که بر روی سفره هایی که برای همین کار پهن شده بود چیده و در یک مجمعه مرتب کرده و جلوی مهمان می گذاشتند.
عیدی بچه ها یک یا دو تخم مرغ رنگ کرده، مشتی نخودچی و کشمش و پول زرد و سفیدی بود که هنگام خروج از منزل میزبان به آنها می دادند و بزرگترها نیز از تمام خوردنی های موجود، دهنی تازه کرده و در صورتی که دید و بازدید قبل ازظهر بود با صرف نهار و اگر غروب صورت می گرفت با شام تواٴم بود و معمولا ابتدا کوچکترهای فامیل منزل بزرگترها رفته و این عید دیدنی ها برای مردها تا آخر روز دوازدهم و برای زن ها تا ۴۰ روز بعد از عید طول می کشید.
سیزده بدر و خوردنی های متداول
روز سیزدهم نوروز، آخرین روز تعطیلا ت نوروزی به حساب می آمد و روز چهاردهم، با بسم الله هر کس به سر کار خود می رفت. به همین جهت یکی دو روز مانده به سیزده، خانم ها بساط خریدن و شستن کاهو و جوشاندن سرکه شیره یا سکنجبین و اسباب فراهم ساختن غذا (برنج، روغن، نان و چای و…) جهت رفتن در خارج از شهر را مهیا می کردند و دلیل این بیرون رفتن از خانه را در آن می دانستند که هر سیزدهی شومی دارد و برای اینکه شومی روز سیزده را به خانه راه ندهیم باید به خارج از منزل برویم.
و اما غذای روز سیزده بدر به دو صورت تهیه می گردید: یک نوع که از شب قبل پخته و آماده می بردند و نوعی که وسایل پخت آن را به صحرا موکول می کردند از قبیل دمی یا دمپخت باقلا ی اعلا (یک نوع غذا که با پیاز داغ، برنج، باقلا ، روغن، نمک و زردچوبه به صورت کته تهیه می شد) یا دمی بلغور (شبیه دمپخت یا دمی باقلا می باشد با این تفاوت که به جای نصف برنج آن از بلغور گندم استفاده می شد) یا آش رشته که اغلب حبوبات آن را در خانه پخته و مابقی مواد از قبیل سبزی و رشته و… را در صحرا به آن اضافه می کردند.
در حقیقت این غذاها از بهترین و مطلوب ترین غذاهای روز سیزده بدر بود که هنگام کشیدن و خوردن از آن، برای اطرافیان نیز به خصوص اگر بچه کوچک یا خانم بارداری داشتند، حتی به اندازه یک نعلبکی کوچک تعارف می کردند.
هر روزتان نوروز، نوروزتان پیروز
پاورقی:
۱– برگرفته از کتاب طهران قدیم تالیف جعفر شهری
۲– بر این اعتقاد که دنیا روی شاخ گاو و گاو بر پشت ماهی و ماهی در دریا باشد و سالی یک مرتبه گاو برای خستگی در کردن دنیا را این شاخ آن شاخ می کند و در همین وقت است که زمین حرکت کرده و تخم مرغ میان کاسه به جنبش درمی آید.
۳– موارد عنوان شده فقط به منظور اطلا ع از عقاید و سنت های قدیم بوده و به معنای تصدیق نظرات اشاره شده نیست.
بهاره عسگری کارشناس تغذیه و رژیم درمانی
زیبا شــو دات کام
سلام به ملیکای عزیز و مدیر محترم سایت.خیلی عالی بود .ممنون .پیشاپیش سال جدید را به شماتبریک گفته و سالی پر بار و برکت برایتان آرزومندم
[پاسخ]
ملیکا بینا پاسخ در تاريخ مارس 21st, 2013 04:12:
سلام مهین بزرگوار سالی پر از آرامش سلامتی و موفقیت و شادی رو براتون آرزو میکنم-شاد و تندرست باشید
[پاسخ]