رژیم غذایی از دیدگاه ابوعلی سینا

با نگاهی به طب سنتی و تطبیق آن با علوم امروزی در می‌یابیم که حکمای پیشین با چه ظرافت، دقت و حساسیتی به مواردی که ما امروزه به‌عنوان اصول تغذیه صحیح آنها را می‌شناسیم، اشاره نموده‌اند که این مسأله، مهر تأییدی بر دانش و فراست آنها در سالیان دور است. امروزه به کرات به اهمیت میانه‌ روی در خوردن، مصرف وعده‌های کم حجم، اجتناب از پرخوری و … در جوامع تغذیه‌ای اشاره می‌شود. ما نیز در این مقاله سعی نموده‌ایم چند مورد را با طب قدیم تطبیق داده و به مفهوم یکسان هر دو بیش از پیش نزدیک شویم.

اهمیت دریافت همه گروه‌های اصلی:
در طب ابن‌ سینا ذکر شده کسی که می‌خواهد بهداشت غذا را برای تن خود رعایت کند نباید غذاهای دارویی نظیر میوه و سبزی را غذای اصلی خود قرار دهد، زیرا غذاهای نرم‌ کننده اگر به تنهایی مصرف شوند خون را می‌سوزانند. همچنین غذاهای غلیظ هم به تنهایی مضر هستند و تن و خون را سنگین می‌کنند. بهترین غذاها برای تندرستی که باید در کنار غذاهای نرم‌ کننده مثل میوه و سبزی مصرف شوند عبارتند از گوشت نرم (بره، بزغاله)، گندم، نوشیدنی خوشبوی گیاهی.

ابوعلی سینا در بین میوه‌ها دو دسته را شبیه غذای اصلی دانسته که عبارتند از:
انجیر و انگور: به شرطی که کاملاً رسیده و شیرین باشند.
خرما: در سرزمین‌هایی که به خوردن آن عادت دارند.

رعایت ترتیب غذا خوردن و اجتناب از روی هم‌خوری:

برای جلو و عقب افتادن خوراک‌ها دستورات زیرا را باید به کار بست:

کسی که غذای سخت و دیرهضم می‌خورد نباید به دنبال آن غذای زودهضم و رقیق بخورد، زیرا این غذای رقیق دنباله‌ رو، پیش از غذای قبلی خود هضم می‌شود. غذای دیرهضم بالانشین می‌شود و راه داخل شدن بر آن بسته می‌شود و متعفن و تباه می‌شود و هر چه با او بیامیزد، تباه می‌شود. همچنین نباید وقتی انسان خوراک لغزنده‌ای می‌‌‌خورد که زود هضم می‌شود بلافاصله غذای نیرومند و سختی را با آن بخورد، زیرا غذای سخت با آن در معده می‌لغزد و خوب هضم نمی‌شود. همچنین نباید غذاهایی مانند ماهی و نظایر آن را بعد از ورزش خسته‌ کننده میل کنیم، زیرا این غذا تباه می‌شود و خلط‌ها را تباه می‌‌کند.

برای کسانی که معده سست دارند و غذا را قبل از هضم بیرون می‌دهند رواست قبل از غذای عادی غذای گیرنده‌ای بخورد. از کیفیت و وضع معده همواره باید مراقبت کرد. معده برخی اشخاص غذای لطیف و زودهضم را تباه می‌کند و غذای سخت و دیرهضم را هضم می‌‌کند. چنین کسانی را دارای معده آتشین می‌نامند. در عده دیگر معده درست برعکس حالت معده آتشین است. خو گرفتن به نوع غذا نیز اهمیت دارد. همچنین هر سرزمین ویژگی‌هایی از طبایع و مزاج‌ها دارد. شاید غذایی که به آن عادت شده است و تا اندازه‌ای زیان‌هایی هم در بر دارد بیشتر از غذای نشناخته مفید باشد. برای هر جسمی و مزاجی غذای ویژه‌ای ملایم است و اگر آن را تغییر دهیم دچار زیان می‌شود. برخی از خوراک‌های خوب و مطلوب برای بعضی از مردم مناسب نیست و باید از آن دوری جویند. کسانی که از غذاهای نامطلوب لذت می‌برند نباید خود را فریب دهند، زیرا این غذاها بر مرور ایام خلط‌های ناپسند و بیمارکننده در پی دارد. کسی که در بدنش خلط‌های بد وجود داشته باشد رواست غذاهای خوب زیاد بخورد.

کسی که زیاد گوشت می‌خورد و در آسایش زندگی می‌‌کند باید خود را به رگ زدن (فصد و حجامت) عادت دهد. اگر مزاج چنین شخصی سردی است باید موادی که به هضم کمک می‌کنند مثل انواع هلیله‌ها را استعمال کند. گرد هم آمدن غذاهای گوناگون در معده بسیار بد است. به‌ ویژه اگر مدت غذا خوردن طولانی باشد و غذایی که در تعقیب غذای اول می‌آید قبل از شروع به هضم آن به معده برسد، غذاها از نظر هضم هماهنگ نخواهند بود.

توجه به اشتها در خوردن و آشامیدن و پرهیز از پرخوری :
ابن‌سینا در کتب خود تأکید بسیاری بر لزوم اشتها در موقع خوردن غذا کرده و بیان نموده است اگر اشتهای پیدا شده مثل اشتهای افراد مست کاذب نباشد، نباید گرسنگی را ادامه داد و تأکید زیادی بر رعایت گرمی و سردی غذاها که براساس توان هر فرد باید باشد، نموده است. مضرترین نوع غذا خوردن آن است که قبل از هضم غذای قبلی، غذای دیگری بر آن وارد شود. بدترین کارها، انباشتن شکم و پرخوری است، به‌ویژه اگر غذا  نامفید باشد. اگر پرخوری بر اثر غذاهای غلیظ باشد مفاصل و کلیه به درد می‌آیند و فرد به بیماری‌های نفس تنگی، برونشیت، نقرس، سخت شدن طحال و کبد و بیماری‌های بلغمی و سودایی مبتلا می‌شود، اما اگر پرخوری بر اثر مصرف بیش از حد خوراکی‌های لطیف باشد بیماری‌های تب شدید و ورم‌های آزاردهنده روی می‌کنند. در فصل زمستان نباید غذاهای کم تغذیه‌ای مصرف شود. بلکه غذاهای مغذی تر لازم است، ولی در تابستان برعکس غذای سبک مناسب است.
هرگز نباید آنقدر غذا خورد که جایی در معده نباشد و باید قبل از سیر شدن دست از طعام کشید. این باقیمانده اشتها بعد از ساعتی خود به خود از بین می‌رود. در مسأله خوراک همیشه باید به مقداری عادت کرد.

بدترین خوراک‌ها آن است که بر معده سنگینی کند و بدترین نوشیدنی‌ها آن است که بیش از اعتدال باشد و از معده بالا آید. اگر روزی بیش از اندازه غذا میل شود، باید فردا خود را گرسنه نگه‌داشت و در خوابگاهی معتدل خوابید، اگر خوابش نبرد باید زیاد پیاده‌ روی کند، نرم راه برود، از راه رفتن باز نایستد و پی در پی برود و استراحت نکند و کمی هم نوشیدنی خالص بخورد. شخص تندرست باید آنقدر بخورد که احساس سنگینی نکند و شکمش به قرقر نیفتد و غذا از پایین به بالا نیاید و دلش به هم نخورد و کندذهن نشود و به بیخوابی دچار نشود. هر غذایی که طعمش دیر احساس شود، بد و هر قدر دیر چش‌تر باشد، بدتر است. اگر بر اثر غذا نبض به درشتی بزند و نفس کوتاه بیرون آید باید دانست که غذا از حد اعتدال بیشتر شده است، زیرا اگر معده انباشته شود نفس کوتاه و پی‌درپی می‌آید. بر اثر بی‌نظمی تنفس، نیاز قلب به نبض بیشتر می‌شود و در نتیجه نبض درشت می‌زند و نیرو کم می‌شود. اگر گرمی بدن کسی بر اثر غذا شدت یابد نباید غذای مورد نیاز خود را یکباره فرو دهد، بلکه کم‌کم و بتدریج غذا بخورد. کسی که نمی‌تواند غذای مورد احتیاج خود را در یک وعده هضم کند باید دفعات غذا خوردن را افزایش و مقدار غذا را کاهش دهد. غذای اشخاص سودایی مزاج باید بسیار نم‌بخش و کمتر گرمی باشد، غذای صفرایی مزاجان باید نم‌بخش و خنک‌‌‌کننده باشد. کسی که خونش گرم مزاج است نیازمند خوراکی‌های سرد و کم‌تغذیه است. کسی که خونش بلغمی است باید خوراکش اندک، گرم و لطیف باشد.

آداب خوردن و آشامیدن :
بهترین نوع غذای مطلوب غذایی است که شخص از آن بسیار لذت می‌برد، زیرا لذت‌ بخشی خوراک به این معنی است که معده آن را به خوبی در برگرفته است و نیروی گیرنده آن را به خوبی پذیرفته است. غذای لذیذ در شرایطی خوب است که اندام‌های اصلی همه سالم باشند وگرنه لذت بردن دلیل بر خوبی نمی‌شود. غذایی که بسیار لذت‌بخش باشد اگر به مقدار زیاد تناول شود، زیان‌آور خواهد بود. شخص فربه‌اندام نباید وقتی تازه از حمام آمده است غذا بخورد، بلکه بعد از خروج از حمام و قبل از غذا خواب سبکی بکند.

نباید در هنگام صرف غذا آب زیاد بنوشد. زیرا آب بین طعام و جرم معده جدایی می‌اندازد و آن را خاموش می‌کند. بلکه بهتر است آب نخورد تا خوراک به معده وارد شود. علامت ورود طعام به معده آن است که قسمت‌‌‌های بالای شکم سبک می‌شود. نوشیدن آب به شرطی که وسط غذا نباشد و به اندازه‌ای که برای خوراک مفید باشد روا است. کسانی که سرد مزاج‌ و تر هستند بهتر است بعد از صرف غذا تشنگی را تحمل کنند و بخوابند، ولی تشنه ماندن بعد از غذا و خوابیدن بعد از طعام برای صفرائیان خوب نیست. کسانی که بیماری صفراوی دارند، اگر به مدت زیاد گرسنه بمانند زهره به معده راه می‌یابد و هر غذایی را که بعداً خورده می‌شود به تباهی می‌کشاند. کسی که معده‌اش تهی است، چنانچه غذای لطیف بخورد معده را سلامت نگه‌داشته است و اگر بلافاصله بعد از غذای لطیف، غذای غلیظ بخورد معده از آن متنفر است و آن را هضم نمی‌کند و تباه می‌شود. مگر اینکه بین این دو غذا فاصله‌‌ای داده شود و طعام غلیظ را اندک اندک وارد معده کند. در این صورت معده به وسیله غذای لطیف بند نمی‌آید.

غذای زیاد حتی اگر در معده هضم شده باشد کمتر اتفاق می‌افتد که در رگ‌ها هم هضم شود و در آنها نارس و خام می‌ماند و در نتیجه به آنها کشیدگی می‌دهد و گاهی هم آنها را می‌ترکاند و تنبلی و خمیازه برای بدن به ارمغان می‌آورد. در چنین حالتی باید شخص را با داروهای مسهل درمان کرد. کسی که به سنین پیری رسیده است باید بداند معده‌اش همان معده دوران جوانی نیست. اگر همان اندازه میل کند خوراکش هم به مواد زاید تبدیل می‌شود.

رعایت اعتدال در مصرف هر نوع ماده غذایی:
جالینوس می‌گوید: «خوراک تر برای هیچ حالتی از حالات بدن مناسب نیست. انگار که ارزش هیچ دارد، نه ترش است نه شیرین، نه تلخ است نه تند، نه گیرنده است نه شور. زیاده‌روی در مصرف غذاهای خشک اشتها را از بین می‌برد، رنگ را زشت می‌کند و مزاج را خشک می‌کند. خوردن چربی زیاد، تنبلی می‌آورد و اشتها را از بین می‌برد. زیاده‌روی در خوردن غذاهای سرد، سستی، تنبلی و پژمردگی می‌آورد. زیاده‌روی در خوردن غذاهای ترش انسان را زود پیر می‌‌‌کند.

اگر غذاهای تند زیاد مصرف شوند به معده آسیب می رسد و غذاهای شور برای چشم خوب نیستند. غذای چرب اگر چه با مزاج دمساز باشد، هرگاه متعاقب آن خوراک ناپسند آید ناپسند می‌شود. زیان‌هایی که از خوراک گرم روی دهد می‌توان با اسکنجبین دفع کرد و بهتر است همراه عسل باشد (مخلوط اسکنجبین و عسل). اگر غذای سرد زیان‌آور باشد درمانش با آب انگبین و زیره است. کسی که از مواد چرب ناراحت است چاره‌اش مواد گس مزه نظیر شاه بلوط، میوه درخت سدر، زالزالک یا داروهای تلخ نظیر زنجفیل و داروهای شورمزه و تندمزه مانند سیر و پیاز است. کسی که بدنش به آسانی می‌گدازد باید غذایش تر و زودهضم باشد.

بهناز عباسی مقدم کارشناس ارشد تغذیه

زیبــا شــو دات کام