کیست تخمدان

با پیشرفت علم سونوگرافی و استفاده از آن جهت تشخیص زودرس توده‌های تخمدانی، کم نیستند خانم‌ها و دختران جوان که با یک گزارش سونوگرافی دال برکیست تخمدان با نگرانی راهی مطب‌های متخصصان زنان و زایمان می‌شوند. به این جهت در این مقاله به بحث در مورد توده‌های تخمدان و کیست تخمدان می‌پردازیم.

افزایش سن و توقف هورمون‌‌سازی

با افزایش سن، تخمدان‌ها شروع به توقف هورمون‌سازی می‌کنند و باعث بروز یائسگی می‌شوند. در خلال دوران یائسگی آزاد شدن تخمک‌ها تدریجاً کم شده یا اینکه متوقف می‌شود. به علاوه تولید استروژن نیز همچنین کم می‌شود، رحم هم به این تغییرات هورمونی پاسخ داده و بافت داخل آن ساخته نمی‌شود که باعث ایجاد پریود شود و به این ترتیب پریود نامنظم می‌شود تا اینکه به طور کلی متوف می‌‌گردد. علائم یائسگی با کاهش تدریجی ترشح استروژن در تخمدان‌ها حادث می‌شود. این تخمدان‌ها می‌توانند دچار کیست‌های ساده، کیست‌های کمپلکس یا مرکب و تومورهای تخمدانی که ممکن است خوش خیم یا بدخیم باشد، شوند.

آناتومی تخمدان‌ها و کارکرد آن‌ها
به طور کلی هر زن با دو تخمدان متولد می‌شود که جایگاه آنها در لگن خاصره اطراف رحم می‌باشد. تخمدان‌ها محل ذخیره تخمک‌ها هستند. وقتی دختری به سن بلوغ می‌رسد، تخمدان شروع به آزاد کردن تخمک می‌کند شرایط باروری با آزاد شدن هورمون‌های زنانه استروژن و پروژسترون فراهم می‌شود. تخمک‌ها به طور ماهیانه آزاد می‌شوند که به آن اوولاسیون یا تخمک‌گذاری می‌گویند و آزاد شدن آنها باعث شروع سیکل ماهیانه در دختران جوان و زنان می‌گردد. تخمدان‌ها در حقیقت خانه تخمک‌ها هستند. این تخمک‌های آزاد شده از طریق لوله‌های رحمی به رحم می‌رسند. اگر تخمک بارور نشود، مخاط رحم ریزش می‌کند و به این پروسه سیکل قاعدگی می‌‌گویند. تخمدان‌ها فقط مخزنی برای تخمک‌ها نیستند، بلکه محلی برای ترشح استروژن و پروژسترون نیز می‌باشند که باعث بروز خصوصیات زنانه می‌شود.

تشخیص انواع کیست‌ها

کیست‌های ساده با رشد قسمتی از تخمدان و تجمع مایع داخل آن مشخص می‌شوند، اندازه آنها معمولاً بالای ۳ سانتی‌متر است و نباید با فولیکول تخمک که در زمان تخمک‌گذاری گاهی حتی به اندازه ۲۵ میلی‌متر می‌رسد، اشتباه شوند. بیشتر این کیست‌ها خودبه خود یا با مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری در خلال ۶ تا ۸ هفته از بین می‌روند. متأسفانه با پیشرفت سونوگرافی خیلی مواقع فولیکول‌های تخمدانی که فیزیولوژیک بوده و اندازه کمتر از ۳ سانتی‌متر دارند، کیست اطلاق شده و باعث نگرانی دختران جوان و خانم‌ها می‌شوند. کیست‌های تخمدان در سنین قبل از یائسگی شایع‌اند و همانطور که گفته شد ممکن است با سونوگرافی یا سی تی اسکن یا روش‌های رادیولوژیک مغناطیسی (MRI) تشخیص داده شوند. کیست‌های تخمدان دوگونه هستند: کیست‌های ساده و کیست‌های کمپلکس یا مرکب.

کیست‌های ساده
دیواره‌های نازک دارند و حاوی مایع می‌باشند و در سونوگرافی خصوصیاتی دارند که به آنها کیست ساده اطلاق می‌شود. مثلاً‌ در داخل آنها تیغه یا سپتوم وجود ندارد و یا توده‌ای در داخل کیست دیده نمی‌شود. این کیست‌ها در خلال تخمک‌گذاری ایجاد می‌شوند؛ به‌طوری که ممکن است در خلال تخمک گذاری فولیکول بزرگ‌تر از معمول شده و به دلیل اختلال عملکرد تخمدان به صورت کیست ظاهر شود. به این کیست‌ها، کیست‌های فونکسیونل یا اختلال عملکرد تخمدان اطلاق می‌گردد که خطرناک و پیش سرطانی نیستند و همانطور که گفته شده معمولاً بهبود می‌یابند.

کیست‌های مرکب یا کمپلکس
با حضور تیغه یا سپتوم در داخل کیست از نظر سونوگرافیک مشخص می‌شوند که آن‌ها را به حفره‌های متعدد تقسیم می‌کند؛ به طوری که کیست چند حفره‌ای ایجاد می‌شود. داخل این حفره‌ها از نظر سونوگرافیک ممکن است جوانه یا توده‌هایی رویت شود. ضخامت دیواره کیست‌های مرکب بیشتر است و این کیست‌ها ممکن است همراه با سرطان باشند؛ به خصوص اگر در سنین بعد از یائسگی دیده شوند. علاوه بر سونوگرافی معمولی، سونوگرافی داپلر در کیست‌های مرکب ممکن است عروق بیشتری نشان دهد که احتمال سرطان را بیشتر مطرح می‌کند.

روش‌های تشخیص
وضعیت کیست تخمدان که بر اساس بررسی‌های رادیولوژیک مثل سونوگرافی، MRI لگن تشخیص داده می‌شود و براساس آن کیست ساده یا کمپلکس نامیده می‌شود و شرایط بالینی بیمار مثل سن و علائم کیست، جراح زنان را مصمم به تحت نظر گرفتن بیمار یا جراحی و برداشتن کیست تخمدان می‌کند. معمولاً کیست‌های ساده که خیلی بزرگ نباشند (کمتر از ۸-۱۰ سانتیمتر باشند) یا کیست‌های مرکبی که به دلیل خونریزی در تخمدان‌ها به دلیل تخمک گذاری ایجاد شده باشند تحت‌نظر گرفته می‌شوند. کیست‌های ساده بزرگ (بیشتر از ۱۰ سانتیمتر) که ممکن است با علائم درد همراه باشند یا کیست‌های کمپلکس و مرکب که قبلاً‌ توضیح داده شد، نیاز به جراحی دارند.

جراحی
کیست‌های مرکب (چند حفره‌ای) با دیواره ضخیم یا جوانه‌های داخل کیست در هر سنی بعد از یائسگی باید جراحی شوند، چون در این سنین دیگر تخمک گذاری متوقف شده و این کیست‌ها نمی‌توانند ناشی از خونریزی داخل تخمدان و تخمک‌گذاری ایجاد شده باشند. اندازه‌گیری بعضی از نشانه‌های شیمیایی به نام تومورمارکرها که از همه مهم‌تر CA125 می‌باشد، می‌تواند به تشخیص و احتمال سرطانی بودن کیست‌های مرکب کمک کند، اما این نشانه شیمیایی در شرایط دیگر، خصوصاً در زنان قبل از یائسگی و بعضی دیگر از بیماری‌های زنان مثل آندومتریوز یا فیبروم رحمی ممکن است افزایش یابد.

توده‌های تخمدانی
توده‌های تخمدانی در اثر رشد سلول‌های غیر طبیعی ایجاد می‌شوند که همیشه مترادف سرطان نیستند.
این توده‌ها ممکن است خوش‌خیم یا بدخیم باشند. فرق تومورهای خوش‌خیم با بدخیم آن است که تومورهای بدخیم انتشار می‌یابند، ولی تومورهای خوش‌خیم انتشار نمی‌یابند. حد وسط این تومورها می‌تواند تومورهای مرزی باشند که زیر میکروسکوپ توسط آسیب‌شناس تشخیص داده می‌شوند. این تومورها رشد آهسته‌ای دارند و ممکن است خصوصیات انتشاری و عودکننده داشته و بیمار نیاز به جراحی‌های مکرر داشته باشد ولی در طول عمر بیمار تأثیری نمی‌گذارند.

شایع‌ترین توده‌های تخمدانی
توده‌های خوش‌خیم تخمدان ممکن است در خانم‌های جوان کیست درموئید باشد که از سلول‌های جنینی به وجود می‌آیند و شایع‌ترین توده تخمدانی در زنان جوان است. این توده‌ها از سلول‌هایی که قرار است به تخمک تبدیل شوند، به وجود می‌آیند و ممکن است داخل آنها بافت‌های مختلف نظیر دندان، مو، چربی و بافت‌های دیگر حتی بافت ریه دیده شود. ایجاد سرطان در این توده نادر است؛ بخصوص در خانم‌های زیر ۴۰ سال. این توده‌های تخمدان چون سنگین هستند و ممکن است باعث چرخش پایه تخمدان و علائم اورژانس به صورت پیچش تخمدان یا خونریزی یا پاره‌گی و عفونت شوند، باید تحت جراحی واقع شوند. معمولاً‌ بعد از جراحی بیمار درمان می‌شود و تأثیری در طول عمر او ندارد. در سنین بالاتر توده‌های خوش خیم تخمدان ممکن است فیبروم تخمدان باشد که باز هم جراحی باید انجام شود. توده‌های تخمدان در سنین حوالی یائسگی ممکن است با خصوصیات رشد آهسته تومورهای گرانولوزاسل تظاهر کند و از نظر سونوگرافیک خصوصیات کیست کمپلکس داشته باشد. که درمان آن نیز جراحی است.

در سنین بالاتر از یائسگی، توده‌های تخمدان ممکن است دلیل سرطان اولیه تخمدانی یا سرطان انتشار یافته از محل دیگر مثل معده، روده، پستان و غیره باشد. در این موارد معمولاً‌ تخمدان‌های دو طرف بزرگ می‌شوند که به  آن تومور کروکنبرگ اطلاق می‌گردد. به طور خلاصه با در نظر گرفتن خصوصیات سونوگرافیک توده‌های تخمدانی و میزان تومورمارکرها، خصوصاً CA125 و سن بیمار تشخیص و احتمال خوش خیمی یا بدخیمی توده‌های تخمدانی داده می‌شود، ولی برش منجمد شده در حین جراحی به تشخیص قطعی نوع تومور به جراح کمک می‌کند تا در مورد نوع عمل جراحی مناسب تصمیم‌گیری کند. به این ترتیب از جراحی بی‌مورد (عدم حفظ باروری در زنان جوان) یا جراحی ناکامل و نیاز به جراحی مجدد جهت تکمیل جراحی اول پیشگیری می‌شود.

دکتر فاطمه قائم مقامی متخصص زنان زایمان

زیبـاشـو دات کام